Problems with employment of people with disabilities in the province of Silesia - research report

Genesis of the research stemmed out from the need to diagnose the conditions of employment of people with disabilities in the light of the amended regulations . Throughout the extensive research, a comparison of opinions of three groups of people - employers , people with disabilities and representatives of schools and institutions for training people with disabilities - on the problems of people with disabilities in the labor market was possible to be made. It identified the strengths and weaknesses of the Polish system supporting employment of people with disabilities and the opportunities and threats for the improvement of the situation of people with disabilities in the labor market.

 

W badaniach wzięli udział:

• The employers who currently employ or used to employ people with disabilities in the past - 200 interviews .
• People with disabilities who, despite their disabilities can and want to become employed - 350 interviews.
• Representatives of the educational institutions , i.e. schools and institutions educating people with disabilities - 40 interviews, 27 institutions.

Research instrument - Individual depth interview(IDI )questionnaires.

Disability - approval principles in education system and labor market.

In the area of education system and the labor market there are two distinct systems disability approval. The judgment of the need for special education refers to the sphere of education and its purpose is to enable students with disabilities and dysfunctions to educate in accordance with their capabilities. From the point of view of the labor market, for the employer , disability approval and the degree of disability approval issued by the Disability Approval Commision based on the diagnosis of the medical expert are crucial.

Most of the students with disabilities have got both approvals. There is also a group of students with only one of the approvals. Criteria for disability approval included in the labor market regulations are consistent for people with mental retardation, impaired vision, speech and hearing disorders and for those physically disabled. Causes of disability, being the criteria for Disability Approval Commisions are more detailed in ( in the form of diseases and dysfunctions list) than the approval criteria for special education in the school system. In many students' case disabilities are multiple and conjugated .

This dual system of disability jurisprudence, although in case of many diseases similar, obstructs functioning of people with disabilities and their parents . To obtain a judgment about the need for special education , you must submit a request in psychological - pedagogical clinic . The child is diagnosed by a psychologist , educator , physician and other specialists, depending on the child's disability. This decision contains special education form: in kindergarten or regular school , inclusive school or inclusive department, special school or a special educational unit. The judgment also contains a description of the child's dysfunction and therapeutic recommendations .

Porównanie pojęcia „niepełnosprawność” w obszarze rynku pracy i systemu oświaty

Zasady orzecznictwa o niepełnosprawności w obszarze rynku pracy	Zasady orzecznictwa o niepełnosprawności w obszarze systemu oświaty
Podmiot orzekający: Powiatowy Zespół ds. Orzekania o Niepełnosprawności	Podmiot orzekający: zespoły orzekające działające w publicznych poradniach psychologiczno – pedagogicznych
Rodzaj orzeczenia: orzeczenie o niepełnosprawności; na jego podstawie osoba niepełnosprawna otrzymuje przywileje i udogodnienia w pracy	Rodzaj orzeczenia: orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego; na jego podstawie uczeń ma prawo do nauki w szkole specjalnej
Przyczyny niepełnosprawności	Przyczyny niepełnosprawności i potrzeby kształcenia specjalnego
Upośledzenie umysłowe (01-U)	Uczniowie z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim; uczniowie z upośledzeniem w stopniu umiarkowanym lub znacznym
Choroby psychiczne ( 02-P )
Zaburzenia głosu, mowy i choroby słuchu (03-L)	Uczniowie niesłyszący; słabosłyszący; niewidomi; słabowidzący
Choroby narządu wzroku (04-O )
Upośledzenie narządu ruchu (05-R )	Uczniowie z niepełnosprawnością ruchową, w tym afazją
Epilepsja (06-E)
Choroby układu oddechowego i krążenia (07-S )
Choroby układu pokarmowego( 08-T )
Choroby układu moczowo-płciowego (09-M)
Choroby neurologiczne (10-N )
Inne, w tym schorzenia: endokrynologiczne, metaboliczne, zaburzenia enzymatyczne, choroby zakaźne i odzwierzęce, zeszpecenia, choroby układu krwiotwórczego (11-I )
Całościowe zaburzenia rozwojowe (12-C)	Uczniowie ze sprzężonymi niepełnosprawnościami
	Uczniowie z autyzmem, w tym zespołem Aspergera

Źródło: Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowywania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w specjalnych przedszkolach, szkołach i oddziałach oraz w ośrodkach Dz.U. 2010 nr 228 poz. 1489 oraz Rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności (Dz. U. z 2003 r. nr 139, poz. 1328)

W Polsce kształcenie osób niepełnosprawnych jest integralną częścią systemu oświaty i jest regulowane przepisami Ustawy o systemie oświaty[1] oraz rozporządzeniami ministra właściwego do spraw edukacji[2]. Kształcenie uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi jest realizowane w przedszkolach oraz innych formach wychowania przedszkolnego, szkołach podstawowych, gimnazjach, szkołach ponadgimnazjalnych oraz trzyletnich specjalnych szkołach przysposabiających do pracy. Kształcenie specjalne organizuje się dla uczniów niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie lub zagrożonych niedostosowaniem społecznym oraz wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki i metod pracy. Jest ono realizowane w szkołach specjalnych oraz masowych, w których funkcjonują oddziały specjalne, integracyjnie i ogólnodostępne. Na mocy przepisów Ustawy o systemie oświaty uczniowie niepełnosprawni mają możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami. System oświaty zapewnia opiekę nad uczniami niepełnosprawnymi przez umożliwianie realizowania zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz zajęć rewalidacyjnych.

Orzeczenie poradni psychologiczno-pedagogicznej o potrzebie „kształcenia specjalnego" umożliwia uczniom ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi naukę adekwatną do ich potrzeb, możliwości i predyspozycji. Największy odsetek uczniów z takim orzeczeniem kształci się w szkołach i oddziałach specjalnych.

Rynek pracy osób niepełnosprawnych w opinii przedstawicieli systemu oświaty

Szkoły, w których uczą się niepełnosprawni uczniowie stanowią pomost pomiędzy uczniem niepełnosprawnym a rynkiem pracy. Uczniowie niepełnosprawni, w porównaniu z pełnosprawnymi wymagają większego i indywidualnego, dostosowanego do potrzeb i predyspozycji wsparcia w zakresie aktywizacji zawodowej. Szkoły, kształcące uczniów niepełnosprawnych pełnią podwójną rolę, obok edukacji i wychowania są małymi centrami doradztwa zawodowego.

Niewystarczająca aktywność powiatowych urzędów pracy w integracji osób niepełnosprawnych i brak systemowego wsparcia powodują, iż szkoły aktywnie się angażują w przygotowanie młodzieży niepełnosprawnej do wejścia rynek pracy. Dlatego też działania doradztwa zawodowego w szkołach specjalnych dla osób niepełnosprawnych są bardziej zintegrowane z procesami edukacji niż w szkołach masowych. Indywidualne programy nauczania pozwalają na większą elastyczność i nauczyciel ma możliwość włączenia elementów doradztwa zawodowego i indywidualnych porad podczas regularnych zajęć.

Aktywna współpraca szkół specjalnych i działania koordynatorów praktyk zawodowych z pracodawcami w zakresie organizacji praktycznej nauki zawodu stwarza możliwość zarówno uczniom - nabycia umiejętności i doświadczeń praktycznych - jak i pracodawcom -poznania uwarunkowań osób niepełnosprawnych i przełamania stereotypów. Jest to jeden z ważniejszych elementów integracji środowiska oświaty i rynku pracy. Tworzy się w ten sposób nieformalna sieć pracodawców współpracujących z daną szkołą czy szkołami. Ten mechanizm funkcjonuje tylko w szkołach specjalnych, gdyż w szkołach masowych uczniowie pełnosprawni pracodawców, u których odbywają praktyczną naukę zawodu wyszukują samodzielnie.

Mimo, iż polskie regulacje prawne nie sprzyjają zatrudnieniu osób niepełnosprawnych szkoły podejmują liczne inicjatywy mające na celu przybliżyć uczniom niepełnosprawnym rynek pracy i jego uwarunkowania oraz aktywnie wspierają uczniów w kształtowaniu ich edukacyjnej i zawodowej ścieżki kariery.

Doradztwo zawodowe dla uczniów niepełnosprawnych

Szkoły oraz poradnie psychologiczno-pedagogiczne są instytucjami "pierwszego kontaktu", w których uczeń niepełnosprawny może uzyskać wsparcie z zakresu aktywizacji zawodowej. Łączna liczba odpowiedzi w poniższych taelach przekracza 100% - respondenci mogli wskazać więcej niż jedną odpowiedź.

(a)  Działania szkół w zakresie poprawy efektywności przygotowania młodzieży niepełnosprawnej do wejścia na rynek pracy (n=27)

 

(b)  Dostępność doradztwa zawodowego dla uczniów niepełnosprawny w opinii respondentów (n=27)

 

(c)  Jak uczniowie niepełnosprawni podejmują decyzje odnośnie rozwoju swoich karier edukacyjnych i zawodowych? – opinie dyrektorów i nauczycieli (n=40)

 

(d)  Szanse na dalszą edukację uczniów niepełnosprawnych w opinii przedstawicieli systemu oświaty (n=27)

W każdej z badanych szkół uczniowie mają możliwość skorzystania z pomocy doradcy zawodowego. Pozostałe działania wynikają z indywidualnej inicjatywy dyrektorów i nauczycieli. Respondenci wielokrotnie podkreślali w badaniach, iż z uwagi na mniejszą samodzielność uczniów niepełnosprawnych konieczna jest intensyfikacja działań doradztwa zawodowego w różnych formach. Ważne jest otwarcie szkół na współpracę z ekspertami spoza systemu oświaty, np. doradcami z powiatowych urzędów pracy czy trenerami kreatywności. Udział w takich przedsięwzięciach jak targi pracy stymuluje integrację pracodawców i szkół kształcących uczniów niepełnosprawnych. To daje szkołom możliwość promocji i przełamania stereotypów, a uczniom możliwość kontaktu z pracodawcami i poznania ich oferty.

Uczniowie niepełnosprawni wymagają indywidualnego podejścia w znacznie większym stopniu niż uczniowie pełnosprawni. Rozmowy nauczycieli, pedagogów i doradców nigdy nie koncentrują się na wybiórczym aspekcie np. na wyborze kierunku studiów. Nauczyciele znają sytuację rodzinną uczniów, ich możliwości i predyspozycje do nauki i pracy oraz ich problemy osobiste. Doradztwo zawodowe ma tu bardzo szeroki zakres, a jego istotą jest pomoc uczniowi w różnych życiowych sytuacjach. Wsparcie w zakresie planowania i kształtowania ścieżki kariery edukacyjnej i zawodowej jest tylko jednym z elementów doradztwa.

Większość uczniów niepełnosprawnych w planowaniu ścieżki kariery korzysta ze wsparcia szkoły lub rodziny. Wsparcie rodziny deklarowało 21,20% i przyjaciół 18,20% ankietowanych w wyborze dalszej ścieżki kariery. Badania w szkołach kształcących uczniów niepełnosprawnych nie wskazały problemu w dostępności usług doradztwa zawodowego przez uczniów niepełnosprawnych.

Aspiracje uczniów niepełnosprawnych nie odbiegają od powszechnego w Polsce trendu i podobnie jak uczniowie pełnosprawni zamierzają uzyskać jak najwyższe wykształcenie. Uczniowie niepełnosprawni, mający predyspozycje do kontynuowania nauki, mogą ją podjąć w różnych formach i we wszystkich typach szkół. Respondenci zwrócili uwagę na słabą ofertę kształcenia zawodowego dla osób niepełnosprawnych.

Szanse zatrudnienia osób niepełnosprawnych - absolwentów szkół w opiniach respondentów (n=40):

• Szansa na znalezienie pracy w wyuczonym zawodzie - 100% respondentów.
• Zatrudnienie w zawodach  niewymagających wysokich kwalifikacji takich jak: sprzątacz, dozorca, inne proste prace fizyczne - 22,5% (n=9).
• Możliwość zatrudnienia zakładach pracy chronionej - 15% (n=6).
• Większe szanse na zatrudnienia mają osoby niepełnosprawne z upośledzeniem  lekkim,  niż z upośledzeniem umiarkowanym i znacznym - 7,5% (n=3).
• Szansa na znalezienie pracy w miejscu odbywania praktyk zawodowych - 7,5% (n=3).

Bariery dotyczące zatrudnienia osób niepełnosprawnych - absolwentów szkół w opiniach respondentów nt. (n=40):

• Brak pracy na rynku, nie tylko dla osób niepełnosprawnych - 20% (n=8).
• Niechęć pracodawców do zatrudniania osób niepełnosprawnych -17,5% (n=7).
• Ograniczone kwalifikacje i umiejętności osób niepełnosprawnych - 12,5% (n=5).
• Trudności w poszukiwaniu pracy ze względu na niepełnosprawność - 10% (n=4).
• Orzeczenie o niepełnosprawności - 7,5% (n=3).
• Brak umiejętności pracy pracodawców z osobami niepełnosprawnymi - 5% (n=2).

Opinie nt. stereotypu, że „ukończenie szkoły specjalnej utrudnia znalezienie pracy uczniom, którzy są w stanie ją podjąć" są podzielone. 12 respondentów (30%) jest przekonanych, iż utrudnia. 8 respondentów (20%) jest odmiennego zdania, zaznaczając jednocześnie, że absolwentom niepełnosprawnym trudno poruszać się na rynku pracy ze względu na indywidualne ograniczenia. Pojedynczy respondenci wskazali również, iż oferta edukacji zawodowej dla osób niepełnosprawnych jest zbyt skromna, a pracodawcy nie rozumieją ich potrzeb lub obawiają się ich zatrudnić.

Współpraca  szkół , pracodawców i innych podmiotów odpowiedzialnych za wsparcie dla osób niepełnosprawnych

Respondenci zostali poproszeni o wskazanie zakresu współpracy szkół z pracodawcami oraz innymi podmiotami odpowiedzialnymi za wsparcie dla osób niepełnosprawnych na rynku pracy, m.in. powiatowymi urzędami pracy, pełnomocnikami ds. osób niepełnosprawnych w miastach, fundacjami. Łączna liczba odpowiedzi w poniższych taelach przekracza 100% - respondenci mogli wskazać więcej niż jedną odpowiedź.

Formy i zakres współpracy pomiędzy szkołami, kształcącymi osoby niepełnosprawne a pracodawcami (n=27)

Respondenci z 10 szkół (37,04%) nie odpowiedzieli na to pytanie, można przypuszczać, iż w tych szkołach słabo się rozwija współpraca z przedsiębiorstwami. Respondenci 3 szkół (11,11%) poinformowali w badaniach, iż nie podejmują takiej współpracy. Jedna z nich jako przyczynę podała brak potrzeby współpracy, natomiast 2 pozostałe podały, iż brak zainteresowania jest po stronie pracodawców. W masowych szkołach zawodowych (technikach i zasadniczych szkołach zawodowych) uczniowie indywidualnie poszukują miejsc odbycia praktyk lub do odbycia praktycznej nauki zawodu. W szkołach specjalnych są delegowani koordynatorzy praktyk odpowiedzialni za pomoc uczniom w znalezieniu miejsca odbycia praktyk. Często dzięki aktywności koordynatorów praktyk pracodawca ma pierwszy kontakt z. osobą niepełnosprawną, przełamanie stereotypów i rozpoczyna się jego długoletnia współpraca ze szkołą. Działania koordynatorów praktyk nie są regulowane szczegółowymi przepisami, od ich indywidualnej aktywności i motywacji zależy współpraca danej szkoły z pracodawcami. Ankietowani podkreślali, iż wielu pracodawców poprzez przyjęcie uczniów niepełnosprawnych na praktyki przekonało się o ich niewykorzystanym potencjale i wysokich kompetencjach (pracowitość, sumienność, poczucie obowiązku).

 Współpraca szkół z organizacjami i instytucjami działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych jest realizowana przez 14 szkół (51,85%). 12 z nich (44,44% ogółu badanych szkół) wskazało następujące podmioty:

• Stowarzyszenia osób niepełnosprawnych w Rudzie Śląskiej.
• Inkubator przedsiębiorczości.
• Stowarzyszenia "Fantazja", "Dajmy im szansę".
• Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie.
• Powiatowy Urząd Pracy.
• Organizacje realizujące projekty współfinansowane za środków Unii Europejskiej dla uczniów niepełnosprawnych.
• Polskie stowarzyszenia  na  rzecz osób  niepełnosprawnych z upośledzeniem umysłowym.
• Zakłady Aktywności Zawodowej.
• Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.

Respondenci z 9 szkół (33,33% ogółu badanych szkół) współpracują z pełnomocnikami ds. osób niepełnosprawnych w miastach i gminach, a 7 (25,92%) - z fundacjami działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych. Żadna szkoła nie współpracuje z ogólnopolskimi organizacjami działającymi na rzez zatrudniania osób niepełnosprawnych: z Polską Organizacją Pracodawców Osób Niepełnosprawnych i Ogólnopolską Bazą Pracodawców Osób Niepełnosprawnych.

Ankietowani zostali również poproszeni o wskazanie potrzeb szkoleniowych w zakresie problematyki zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Największa grupa badanych - 8 osób (20%) chciałaby poszerzyć swoją wiedzę z zakresu przepisów dotyczących zatrudniania osób niepełnosprawnych i sposobów ich aktywizacji na rynku pracy. Pozostałe sugestie zostały przedstawione przez pojedynczych respondentów:

• Szkolenia z zakresu autyzmu, motywowania dzieci do nauki, przeciwdziałania przemocy w rodzinie.
• Szkolenia z zakresu mechanizmów współpracy pomiędzy pracodawcami a szkołami
• Doradztwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych.
• Szkolenia adresowane do rodziców z zakresu sposobów poruszanie się po rynku pracy osób niepełnosprawnych.

Stosunek pracodawców do zatrudniania osób niepełnosprawnych w opinii przedstawicieli systemu oświaty

Rynek pracy dla osób niepełnosprawnych widziany z perspektywy dyrektorów i nauczycieli jest trudny, a przepisy prawne nie sprzyjają wzrostowi zatrudniania osób niepełnosprawnych i nie zachęcają pracodawców do tworzenia stanowisk pracy dla tych osób. Brak udogodnień i wsparcia zarówno finansowego jak i organizacyjno-formalnego zniechęca pracodawców do zatrudniania osób niepełnosprawnych.

W opinii przedstawicieli systemu oświaty polskie przepisy nie sprzyjają zatrudnieniu osób niepełnosprawnych. Barierę stanowią wymogi formalne (30% odpowiedzi), nieznajomość przepisów (27,5%) i brak zachęty finansowej (25%). Jedynie 5% respondentów jest zdania, iż polskie prawo sprzyja zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Również, zdaniem większości respondentów (62,5%), pracodawcy nie są pozytywnie nastawieni do zatrudniania osób niepełnosprawnych.

Tabela 0.1. Główne bariery dotyczące zatrudniania osób niepełnosprawnych w Polsce w opinii przedstawicieli system oświaty (n=40)

* - łączna liczba odpowiedzi przekracza 100% - respondenci mogli wskazać więcej niż jedną

Tabela 0.2. Nastawienie pracodawców do zatrudniania osób niepełnosprawnych w opinii przedstawicieli systemu oświaty (n=40).

Rynek pracy osób niepełnosprawnych w opinii przedsiębiorców zatrudniających osoby niepełnosprawne

Osoby niepełnosprawne w Polsce mają możliwość zatrudnienia w przedsiębiorstwach otwartego rynku pracy oraz w dedykowanych osobom niepełnosprawnym: zakładach pracy chronionej (ZPCHr) oraz w zakładach aktywności zawodowej (ZAZ).

Status zakładu pracy chronionej może otrzymać pracodawca, prowadzący działalność gospodarczą co najmniej 12 miesięcy, zatrudniają co najmniej 25 pracowników - w przeliczeniu na pełny etat - osiągają przez okres co najmniej 6 miesięcy wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych na poziomie co najmniej 50% w tym co najmniej 20% ze stopniem znacznym lub umiarkowanym. Ponadto obiekty i pomieszczenia musza być przystosowane dla potrzeb osób niepełnosprawnych, musi być zapewniona doraźna opieka medyczna (zazwyczaj pielęgniarka) oraz doradztwo i usługi rehabilitacyjne.

W woj. śląskim funkcjonują 163 zakłady pracy chronionej (12,10% ogółu ZACHr w Polsce), w których jest zatrudnionych łącznie 22 356 osób, w tym 17 473 (78,16%) osób niepełnosprawnych

Zakłady aktywności zawodowej (ZAZ) są jednostkami zatrudniającymi co najmniej 70% osób niepełnosprawnych posiadających znaczny i umiarkowany stopień niepełnosprawności (nie więcej niż 35%), u których stwierdzono autyzm, upośledzenie umysłowe lub chorobę psychiczną (stan zatrudnienia podawany jest w osobach, a nie jak w przypadku ZPCHr w przeliczeniu na pełny etat). ZAZ, tak jak ZPCHr, jest zobowiązany do przystosowania obiektów i pomieszczeń użytkowanych do przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Konieczne jest przystosowanie stanowisk pracy oraz pomieszczeń higieniczno-sanitarnych (toalet, stołówek) i ciągów komunikacyjnych dla potrzeb zatrudnionych osób niepełnosprawnych.

W Polsce funkcjonuje 69 zakładów aktywności zawodowej , w których jest zatrudnionych 2655 osób niepełnosprawnych, W woj. śląskim funkcjonuje 8 zakładów aktywności zawodowej (11,60% ogółu ZAZ w Polsce), w których jest zatrudnionych 501 pracowników, w tym 380 (75,85%) osób niepełnosprawnych.

Czynniki motywujące pracodawców do zatrudniania osób niepełnosprawnych

W wyniku badań zidentyfikowano trzy grupy czynników motywujących pracodawców do zatrudniania osób niepełnosprawnych: finansowe, społeczne i organizacyjno - techniczne.

	n	%
Czynniki finansowe
Refundacja wynagrodzenia przez PFRON*	57	29%
Korzyści finansowe	20	10,15%
Osiąganie odpowiedniego wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych w firmie zwalnia z dokonywania miesięcznych wpłat na PFRON	19	9,64%
Pozyskanie środków na utworzenie i doposażenie stanowiska pracy	10	5,07%
Ulgi podatkowe	6	3,04%
Czynniki finansowe łącznie	112	56,85%
Czynniki społeczne
Integracja w środowisku pracy	20	10,15%
Rehabilitacja społeczna	11	5,58%
Satysfakcja, że można komuś umożliwić podjęcie pracy	7	3,55%
społeczna odpowiedzialność biznesu	6	3,04%
Moralne korzyści: przeciwdziałanie stereotypom i uprzedzeniom	5	3,53%
Czynniki społeczne łącznie	49	24,87%
Czynniki organizacyjno-techniczne
Poprawa wizerunku firmy	10	5,07%
Pracownik niepełnosprawny jest oddany, ma wysoką motywację	8	4,06%
Pomoc Urzędu Pracy w tworzeniu stanowiska pracy	3	1,52%
Czynniki społeczne łącznie	21	10,65%
Brak korzyści z zatrudniania osób niepełnosprawnych	15	7,61%
Łącznie	197	100%

Czynniki finansowe są dominujące: łącznie 112 respondentów (56,85%) wskazało, iż kwestie finansowe stanowią najistotniejszy element polityki zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Blisko 30 % wskazało, iż refundacja wynagrodzenia z PFRON ma kluczowe znaczenie dla zatrudniania osób niepełnosprawnych. Od 1 kwietnia 2014 kwoty dofinansowań zostały zmniejszone o średnio 25% i zrównane dla firm otwartego rynku pracy i zakładów pracy chronionej.

Czynniki społeczne są istotne dla niespełna czwartej części ankietowanych (24,87%) z czego najważniejsza jest integracja osób niepełnosprawnych i pełnosprawnych. 11 respondentów podkreśliło także, iż praca jest dobrą formą rehabilitacji społecznej i sposobem na przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. Pojedynczy respondenci zwrócili uwagę na moralne korzyści z zatrudniania osób niepełnosprawnych, w tym przeciwdziałanie stereotypom i uprzedzeniom, satysfakcję z udzielanego wsparcia i społeczną odpowiedzialność biznesu.

Czynniki organizacyjno - techniczne były związane z korzyściami niematerialnymi i niefinansowymi, jakie wynikały dla pracodawcy z zatrudnienia osób niepełnosprawnych (10,65%). Dla 10 respondentów zatrudniania osób niepełnosprawnych poprawia wizerunek firmy. 8 pracodawców podało, iż pracownicy niepełnosprawni mają dużą motywację do pracy. Natomiast dla 3 ankietowanych głównym czynnikiem motywującym jest wsparcie powiatowego urzędu pracy w tworzeniu miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych.

15 respondentów (7,61%) wskazało, iż nie widzi korzyści z zatrudniania osób niepełnosprawnych.

Obciążenia i bariery związane z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych w opinii pracodawców

(a)  Obciążenia dla pracodawców związane z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych (n=200)

		n	%
Dodatkowy urlop dla pracownika niepełnosprawnego		40	20,00%
Absencja chorobowa		25	10,20%
Konieczność dostosowania stanowiska pracy		25	10,20%
Skrócony czas pracy		23	11,50%
Konieczność zapewnienia opieki medycznej i rehabilitacji		18	9,00%
Obniżona wydajność pracy osób niepełnosprawnych		16	6,53%
Biurokracja w tworzeniu nowych miejsc pracy		10	5,00%
Trudniejsza komunikacja z osobą niepełnosprawną		6	3,00%
Kompetencje i kwalifikacje osób niepełnosprawnych są niższe niż osób pełnosprawnych		6	3,00%
Zawiłe przepisy		5	2,50%
Konieczność zwiększonego nadzoru nad pracą osoby niepełnosprawnej		5	2,50%
Koszty dowożenia pracownika niepełnosprawnego do pracy		4	1,63%
Osoby niepełnosprawne mogą być postrzegane jako niekompetentne przy kontakcie z klientem .		3	1,22%
Zakaz pracy w godzinach nocnych i nadgodzinach		2	1,00%
Formalności związane z dokumentacją dla PFRON		1	0,05%
Uciążliwe i częste kontrole zakładów pracy chronionej		1	0,05%
Bardzo dużo porzuceń pracy		1	0,05%
Razem*		190	131,20%

(b)   Bariery związane z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych w opinii ankietowanych (n=200)

	n	%
Brak wiedzy pracodawców o przepisach dotyczących zatrudniania osób niepełnosprawnych	106	53,00%
Uprzedzenia pracodawców wobec osób niepełnosprawnych	92	46%
Brak zainteresowania podjęciem pracy ze strony osób niepełnosprawnych	58	29%
Niewystarczające kwalifikacje osób niepełnosprawnych	56	28%
Konieczność spełnienia zbyt wielu wymogów formalnych organizacji pracy osób niepełnosprawnych	99	49,5%
Razem	411	205,50%

Korzyści, zarówno finansowe jak i organizacyjne pracodawców zatrudniających osoby niepełnosprawne nie rekompensują kosztów i zaangażowania koniecznego do poniesienia przy zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Dla 56 ankietowanych (22,86%) zatrudnianie osób niepełnosprawnych nie powoduje obciążeń. Obciążenia dla pracodawców związane z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych , wskazane przez pozostałe 144 osoby (72,00%), wynikają z przepisów prawnych niesprzyjających zatrudnieniu osób niepełnosprawnych i wpływają negatywnie na motywację związaną za zatrudnianiem osób niepełnosprawnych.

Dla największej liczby respondentów obciążenia są związane z krótszym czasem pracy pracowników niepełnosprawnych i wynikającą z tego koniecznością zmian w organizacji pracy, w stosunku do osób pełnosprawnych. Łącznie 41,70% ankietowanych wskazało, iż największe utrudnianie stanowi dodatkowy urlop, absencja chorobowa oraz skrócony czas pracy pracownika niepełnosprawnego.

Jak zwiększyć w Polsce odsetek zatrudnienia osób niepełnosprawnych? – propozycja pracodawców

	n	%
Wzrost dofinansowań z PFRON	30	30,61%
Wzrost wiedzy pracodawców nt. zasad zatrudniania osób niepełnosprawnych	26	26,53%
Zmiana uprzedzeń do osób niepełnosprawnych i mentalności społeczeństwa	22	22,44%
Uproszczenie przepisów dot. zatrudniania  oraz zmniejszenie biurokracji	15	15,30%
Likwidacja barier architektonicznych	7	7,14%
Reforma systemu kształcenia osób niepełnosprawnych, większe dopasowanie do wymogów rynku pracy	6	6,12%
Większa promocja zatrudniania osób niepełnosprawnych	6	6,12%
Polepszenie współpracy pracodawców z instytucjami (PUP, PFRON) -krótszy okres oczekiwania na wsparcie	5	5,10%
Ciągłe podnoszenie kwalifikacji wśród osób niepełnosprawnych	5	5,10%
Zmniejszenie bezrobocia w Polsce	3	3,06%
Zwiększenie liczby ZPCH	3	3,06%
Razem	128	130,61%

* - łączna liczba odpowiedzi przekracza 100% - respondenci mogli wskazać więcej niż jedną odpowiedź.

Wśród proponowanych zmian największa liczba pracodawców (30; 30,61%) wskazała potrzebę zwiększenia dofinansowania dla stanowisk pracy dla osób niepełnosprawnych (ponownie pojawiają się aspekty finansowe). Konieczne są także działania ukierunkowane na szkolenia i spotkania informacyjne dla pracodawców dotyczące przepisów i zasad zatrudnienia osób niepełnosprawnych (26; 26,53%). Potrzebę organizacji kampanii społecznych dla zmiany nastawienia do osób niepełnosprawnych i zmniejszenia uprzedzeń do osób niepełnosprawnych wskazało 26 respondentów (22,44%).

Współpraca pracodawców z podmiotami zaangażowanymi w rozwiązywanie problemów zatrudnienia osób niepełnosprawnych

Współpraca z PFRON Sprawozdawczość, rozliczenia, dotacje Wymiana doświadczeń Współfinansowanie zatrudnienia osób niepełnosprawnych Odprowadzanie składek, składanie deklaracji Kontrola zatrudnienia Pomoc merytoryczna w procesie zatrudniania osób niepełnosprawnych	120	69,77%
Współpraca z PUP, w tym Rekrutacja pracowników do pracy Organizacja staży, robót publicznych, prac interwencyjnych Informacja nt. zmian w przepisach Wymiana doświadczeń i informacji Spotkania z doradcą zawodowym Dofinansowanie do stanowiska pracy Organizacja szkoleń dla osób niepełnosprawnych Organizacja targów pracy Pomoc merytoryczna w zakresie problemów zatrudniania osób niepełnosprawnych Współpraca w ramach EFS	26	15,11%
Współpraca z POPON Organizacja Tygodnia Godności osób niepełnosprawnych Informacje dotyczące osób niepełnosprawnych, PFRON Rekrutacja pracowników	19	11,04%
Współpraca ze szkołami specjalnymi organizacja praktyk dla osób niepełnosprawnych w celu zaznajomienia ich z pracą szkoły zaznajamiają się z miejscem pracy	74	43,02%
Organizacje pozarządowe	54	31,39%
Współpraca z UM szkolenia osób niepełnosprawnych w zakresie orientacji przestrzennej, posługiwania się komputerem, turnusy rehabilitacyjne, Urzędy Miasta - zatrudnianie osób w szczególnych przypadkach	24	13,95%

Pracodawcy w różnym zakresie współpracują z podmiotami odpowiedzialnymi za rozwiązywanie problemów zatrudniania osób niepełnosprawnych (tab. 2.15). Największy odsetek pracodawców współpracuje z PFRON. Są to działania o charakterze organizacyjno - formalnym i wynikają z przepisów prawa. Z powiatowymi urzędami pracy pracodawcy współpracują w obszarze rekrutacji nowych pracowników, organizacji staży, prac interwencyjnych, robót publicznych. Tu także pojawia się argument finansowy - dofinansowań do stanowisk pracy. Pracodawcy wspólnie z urzędami pracy biorą udział w wydarzeniach promujących zatrudniania osób niepełnosprawnych: targach pracy, konferencjach. Pracodawcy angażują się także w działania organizacji zrzeszających pracodawców zatrudniających osób niepełnosprawnych (m.in. POPON, OBPON), celem wymiany doświadczeń i wypracowania wspólnych koncepcji dotyczących zatrudniania osób niepełnosprawnych. Pojedynczy pracodawcy, z którymi przeprowadzali wywiad ankieterzy współpracują ze szkołami, pełnomocnikami ds. osób niepełnosprawnych w urzędach miast i gmin.

28 (16,27%) pracodawców nie współpracuje z żadnymi podmiotami działającymi na rzecz zatrudnienia osób niepełnosprawnych i również 28 (16,27%) nie udzieliło odpowiedzi na to pytanie.

Problemy zatrudnienia osób niepełnosprawnych analizowane z perspektywy pracodawców koncentrują się na aspektach finansowych. Dofinansowania PFRON do wynagrodzeń i do dostosowania stanowisk pracy są głównym motywatorem do zatrudniania osób niepełnosprawnych. Jednocześnie zmniejszanie tych dofinansowań, szczególnie w zakładach pracy chronionej, a przy tym utrzymanie wypełnienia pozostałych rygorów formalno-organizacyjnych zniechęca pracodawców do ich utrzymywania.

Pracodawcy, podobnie jak przedstawiciele systemu oświaty uznali, iż przepisy dotyczące zatrudniania osób niepełnosprawnych nie sprzyjają rozwojowi zatrudnienia. Wielu pracodawców nie zna tych przepisów. Nie ma też skutecznego systemu wsparcia dla pracodawców, którzy chcieliby zatrudnić osoby niepełnosprawne.

Należy podkreślić, iż realizacja wywiadów wśród pracodawców przebiegała z utrudnieniami, czego nie było w grupach osób niepełnosprawnych i przedstawicieli systemu oświaty. Średnio co dziesiąty pracodawca poproszony o wzięcie udziału w badaniach nie wyrażał na to zgody. To daje negatywny obraz o podejściu części pracodawców do rozwoju rynku pracy osób niepełnosprawnych i niskim poziomie zaangażowania w kreowanie zmian.

Pracodawcy, którzy podjęli współpracę w ramach badań wysoko ocenili kompetencje osób niepełnosprawnych.

Rynek pracy osób niepełnosprawnych w opinii osób niepełnosprawnych

Istotą tej części badań było poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: Jakie są główne problemy rynku pracy osób niepełnosprawnych w Polsce w oraz jakie są propozycje zmian w tym obszarze w opiniach pracobiorców?

Większość respondentów stanowiły osoby niepełnosprawne aktywne zawodowo (294 osoby pracujące, co stanowi 84% próby badawczej. Dalsze 33 osoby (9,43% próby) było aktywne zawodowo w przeszłości, ale w momencie prowadzenia badań już nie pracowało. Najmniejszą część stanowiły osoby, które nigdy nie pracowały (23 osoby - 6,57% próby).
W Spośród 56 osób (16%), które nie pracowały w chwili przeprowadzania badania 36 (10,29%) osób chciałoby podjąć pracę i poszukuje jej, natomiast 20 (57,14%) osób nie zamierza podejmować pracy.  Wśród powodów braku zamiaru poszukiwania pracy osoby te wymieniały: zły stan zdrowia niepozwalający na podjęcie zatrudnienia, brak interesujących ofert, małą opłacalność podjęcia pracy, dobrą sytuację materialną rodziny.

 

 Aktywność zawodowa respondentów oraz ich podejście do zatrudnienia w chwili przeprowadzania badań

 Zadowolenie z wykonywanej obecnie pracy

		Oceny						Średnia
		1	2	3	4	5	6
Zarobki	n	33	35	81	95	38	12	3,36
	%	11,22%	11,90%	27,55%	32,31%	12,93%	4,08%
Interesująca praca	n	4	24	43	82	99	42	4,27
	%	1,36%	8,16%	14,63%	27,89%	33,67%	14,29%
Atmosfera w pracy	n	8	7	34	81	85	79	4,58
	%	2,72%	2,38%	11,56%	27,55%	28,91%	26,87%
Stosunek pracodawcy do osób niepełnosprawnych	n	1	7	28	72	94	92	4,79
	%	0,34%	2,38%	9,52%	24,49%	31,97%	31,29%
Stosunek współpracowników do osób niepełnosprawnych	n	2	4	19	73	104	92	4,87
	%	0,68%	1,36%	6,46%	24,83%	35,37%	31,29%

Pracujące osoby niepełnosprawne biorące udział w badaniu są dość zadowolone z pracy we wszystkich badanych wymiarach. Respondenci są najbardziej zadowoleni z pozytywnego stosunku jaki pracodawcy i współpracownicy mają do osób niepełnosprawnych. Przytłaczająca większość (prawie 80%) co najmniej „dobrze” (ocena 4) ocenia atmosferę w pracy. Trzy czwarte badanych ocenia swą pracę jako ciekawą (ocena 4 i powyżej). Najgorzej oceniono zadowolenie z wysokości zarobków, choć i w tym wymiarze prawie połowa postawiła ocenę co najmniej „dobrą” (ocena 4). Ogólnie poziom zadowolenia z wykonywanej pracy wśród respondentów można ocenić jako wysoki.

Przepisy rynku pracy w opinii osób niepełnosprawnych

W opinii osób niepełnosprawnych  polskie przepisy nie sprzyjają zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Barierę stanowią wymogi formalne stawiane pracodawcom. Jedynie 58 z 350 respondentów jest zdania, iż polskie prawo wspiera zatrudnianie osób niepełnosprawnych. Również, zdaniem połowy respondentów, barierą jest brak znajomości prawa w zakresie zatrudniania osób niepełnosprawnych przez pracodawców.

Polskie przepisy dotyczące zatrudniania osób niepełnosprawnych  w opinii osób niepełnosprawnych (n=350)

	n	%
Polskie prawo pracy sprzyja zatrudnianiu osób niepełnosprawnych	58	16,57%
Polskie prawo pracy nie sprzyja zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Pracodawcom nie opłaca się finansowo zatrudnianie osób niepełnosprawnych	134	38,29%
Pracodawcy nie znają przepisów dotyczących zatrudniania ON i nie wiedzą jak zatrudniać ON	168	48,00%
Wymogi, które pracodawca musi spełnić aby zatrudnić ON zniechęcają pracodawców do zatrudniania ON	187	53,43%
Trudno powiedzieć	90	25,71%
Razem	637	182,00%

Oprócz oceny obowiązujących w Polsce przepisów dotyczących zatrudniania ON respondenci mieli ocenić występowanie innych barier utrudniających znalezienie pracy przez ON. Tabela 15 obrazuje rozkład uzyskanych odpowiedzi. W tym przypadku również możliwe było wskazanie kilku odpowiedzi, dlatego uwzględniono jedynie liczbę wskazań (n= 350).

Bariery utrudniające osobom niepełnosprawnym znalezienie pracy (n=350)

Aspiracje i rozwój zawodowy osób niepełnosprawnych

Mimo pesymistycznej oceny warunków polskiego rynku pracy osób niepełnosprawnych, badani optymistycznie oceniają swoje własne szanse na rynku pracy.

Samoocena szans na rynku pracy wśród respondentów (n=350)

W Tabeli powyżej przedstawiono opinie respondentów na ten temat. Choć jedna trzecia nie wie jak ocenić własne szanse na rynku pracy, tyle samo uważa, że pracę znalazłoby na pewno lub raczej tak. Przeciwnego zdania jest ok. 13%. Co dziesiąty badany nie zamierza szukać pracy lub jest pewny utrzymania aktualnego miejsca pracy.

Optymizm i wiarę w samosterowność u respondentów potwierdzają wyniki pytania dotyczącego czynników wpływających na osiągnięcie sukcesu życiowego. Większość badanych podkreśla rolę własnych starań. Jedna trzecia wskazuje na oczekiwanie pomocy od najbliższych. Ze strony państwa pomocy spodziewa się mniej niż 10%. Jednocześnie dla 67 (19,14%) osób sukces życiowy jest wynikiem zbiegu okoliczności, nie zależy od niczego poza szczęściem.

Od czego zależy osiągnięcie sukcesu życiowego (n=350)

	n	%
Od własnych starań i pracy	298	85,14%
Od pomocy najbliższych	114	32,57%
Od pomocy państwa	22	6,29%
To losowe nie mamy na to wpływu	67	19,14%
Od szczęścia	4	1,14%
Od pomocy znajomych	3	0,86%
Wiele czynników się na to składa, trudno powiedzieć	1	0,29%
Od postawy wobec życia, nastawienia, determinacji, gotowości nieustannego rozwoju, otwartości i wiary we własne siły.	1	0,29%
Od możliwości związanych z rodzajem niepełnosprawności	1	0,29%
Od wykształcenia	1	0,29%
To zależy od sytuacji w jakiej znalazł się człowiek	1	0,29%
Jak Bóg da to jest	1	0,29%

Badani zostali także zapytani o aspiracje i plany szkoleniowe. Zdecydowana większość osób, które deklarują chęć dokształcenia się zamierza podjąć naukę języków obcych. Kilkadziesiąt osób z  badanej grupy chce pogłębić  umiejętności zawodowe.

Plany szkoleniowe osób niepełnosprawnych (n=350)

Badani respondenci to osoby w większości aktywne zawodowe i ogólnie zadowolone z warunków pracy. Stosunek pracodawców i współpracowników do osób niepełnosprawnych został oceniony najwyżej (średnia około 4,8). Najmniej zadowoleni byli ankietowani z zarobków – na poziomie średnie oceny 3,36 (przeważały oceny przeciętne i dobre). Większość ankietowanych ma stałą pracę, ci którzy jej poszukują najczęściej bazują na osobistych kontaktach oraz pomocy znajomych i rodziny. W większości są też pozytywnie nastawieni i przekonani, że nie będą mieli ze znalezieniem pracy, jeśli będą jej poszukiwać. Sukces ich zdaniem zależy od własnych starań. Wszyscy respondenci wskazali, iż zamierzają się dokształcać, większość planuje uczyć się języków obcych.

Największą barierą na rynku pracy osób niepełnosprawnych są zawiłe przepisy. Zdaniem większości respondentów – niezrozumiałe dla pracodawców. Zarówno pracodawcy jak i pracobiorcy są zgodni, iż wysokości dofinansowań PFRON nie rekompensują wymogów formalnych jakie pracodawca musi spełnić przy zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Najistotniejszą kwestią dla rynku pracy osób niepełnosprawnych są kwestie finansowe (dofinansowane do stanowisk pracy, zwolnienia ze składek na PFRON).